खनिज किसे कहते है?

खनिज की परिभाषा: वह भौतिक पदार्थ जो धरती (भूमि) के अन्दर से खोदकर निकाले जाते है, उन्हे खनिज पदार्थ कहा जाता है। खनिज प्राकृतिक रूप से पाये जाने वाले पदार्थ हैं। विश्व में पाए जाने कुछ उपयोगी खनिज पदार्थों में लोहा, अभ्रक, कोयला, बॉक्साइट, नमक, जस्ता (जिंक) और चूना पत्थर इत्यादि शामिल है। भारत मे दो तरह के खनिज पाये जाते है:- (i) धात्वीक खनिज (ii) अधात्वीक खनिज।

  • धात्वीक खनिज: जिन खनिज पदार्थ पदार्थों से धातुओ की प्राप्ति होती है उन्हे धात्वीक खनिज कहा जाता है, जैसे लोहा, सोना और चांदी।
  • अधात्वीक खनिज: जिन खनिजो से धातुओ की प्राप्ति नही होती उन्हे अधात्वीक खनिज कहा जाता है, जैसे पोटाश, ग्रेफाइट और गन्धक।

नोट: खनिज़ से प्राप्त खनिज शुद्ध प्राप्त नहीं होता है सबसे पहले इनकी धुलाई की जाती है धुलाई से प्राप्त जल में मिट्टी के कण एवं अन्य घुलनशील और अघूलनशील यौगिक मिले रहते है यही जल अंत में जलधा में मिल जाता है इस प्रकार प्राकृतिक जलधारा दूषित हो जाती हैं इसका ज्वलंत उदाहरण कोयलों की खानों से मिला अम्ल निस्त्रव है कोयले की खानों में कोयले के साथ कुछ मात्रा में पायराइट (FeS2) की मिली रहेती है यही पायराइट जल से सयुक्त होकर होकर फेरिक सल्फेट और अल्फियुरिका अम्ल बनता है खनिज की निकाश नालियों के निस्त्राव के साथ सल्फ्यूरिक अम्ल और फेराइट भहाकर निकलता है।

खनिजों का वर्गीकरण: खनिजों का वर्गीकरण बहुत कठिन है फिर भी इनको कुछ विशेषताओं के आधार पर वर्गीकृत किया जाता है-

  • सिलिकेट वर्ग।
  • कार्बोनेट वर्ग।
  • सल्फेट वर्ग।
  • हैलाइड वर्ग।
  • ऑक्साइड वर्ग।
  • सल्फाइड वर्ग।
  • फास्फेट वर्ग।
  • तत्व वर्ग।
  • कार्बनिक वर्ग।

विश्व के प्रमुख खनिजों एवं उनके सर्वाधिक उत्पादक देशों के नाम: यहां पर प्रमुख खनिजों एवं उनके सर्वाधिक उत्पादक देशों की सूची दी गई हैं। सामान्यतः विश्व के प्रमुख खनिजों एवं उनके सर्वाधिक उत्पादक देशों के नाम से सम्बंधित प्रश्न प्रतियोगी परीक्षाओं में पूछे जाते है।

यदि आप विभिन्न प्रतियोगी परीक्षाओं जैसे: आईएएस, शिक्षक, यूपीएससी, पीसीएस, एसएससी, बैंक, एमबीए एवं अन्य सरकारी नौकरियों के लिए तैयारी कर रहे हैं, तो आपको प्रमुख खनिज एवं उत्पादक देश के बारे में अवश्य पता होना चाहिए। आइये जाने कौन-सा खनिज किस देश में सर्वाधिक पाया जाता है:-

विश्व के प्रमुख खनिज एवं सर्वाधिक उत्पादक देशों की सूची:

खनिज का नाम सर्वाधिक उत्पादक देश
लोहा (Iron) चीन, ऑस्ट्रलिया, ब्राजील, भारत, रूस (नवम्बर 2017 के अनुसार)
ताँबा और ताम्र (Copper) चिली, पेरू, चीन (09 अगस्त 2018 के अनुसार)
बॉक्साइट (Bauxite) ऑस्ट्रेलिया, चीन, गिनी (अगस्त 2017 के अनुसार)
वंग या रांगा या टिन (Tin) चीन, इंडोनेशिया, पेरू (वर्ष 2014 के अनुसार)
मैंगनीज (Manganese) दक्षिण अफ्रीका,चीन, आस्ट्रेलिया (वर्ष 2011 के अनुसार)
जस्ता (Zinc) चीन, आस्ट्रेलिया, पेरू (वर्ष 2014 के अनुसार)
सोना (Gold) चीन, आस्ट्रेलिया, रूस (वर्ष 2017 के अनुसार)
चाँदी (Silver) पेरू, बोलीविया, मेक्सिको (अगस्त 2017 के अनुसार)
हीरा (Diamond) रूस, बोत्सवाना, कांगो (वर्ष 2013 के अनुसार)
पारा (Mercury) चीन, मेक्सिको, किर्गिस्तान (वर्ष 2016 के अनुसार)
सीसा (Lead) चीन, आस्ट्रेलिया, संयुक्त राज्य अमेरिका (वर्ष 2016 के अनुसार)
अभ्रक (Asbestos) रूस, चीन, ब्राजील (वर्ष 2015 के अनुसार)
थोरियम (Thorium) भारत, ब्राजील, आस्ट्रेलिया (वर्ष 2014 के अनुसार)
यूरेनियम (Uranium) कनाडा, ऑस्ट्रेलिया, नाइजर (वर्ष 2018 के अनुसार)
टंगस्टन (Tungsten) चीन, वियतनाम, रूस (वर्ष 2017 के अनुसार)
प्लेटिनम या प्लैटिनम (Platinum) दक्षिण अफ्रीका, रूस, जिम्बाब्वे (वर्ष 2017 के अनुसार)
क्रोमियम (Chromium) दक्षिण अफ्रीका, कज़ाखस्तान, तुर्की (वर्ष 2017 के अनुसार)
पेट्रोलियम (Petroleum) रूस, सऊदी अरब, संयुक्त राज्य अमेरिका (वर्ष 2016 के अनुसार)
सीमेंट (Cement) चीन, भारत, संयुक्त राज्य अमेरिका (वर्ष 2017 के अनुसार)
एल्युमीनियम (Aluminum) चीन, रूस, कनाडा (वर्ष के 2016 अनुसार)
कोबाल्ट (Cobalt) कांगो लोकतांत्रिक गणराज्य, रूस, ऑस्ट्रेलिया (वर्ष 2017 के अनुसार)
ग्रेफाइट (Graphite) चीन, भारत, ब्राजील (वर्ष 2016 के अनुसार)
जिप्सम (Gypsum) चीन, संयुक्त राज्य अमेरिका, ईरान (वर्ष 2017 के अनुसार)
पोटाश (Potash) कनाडा, रूस, बेलारूस (वर्ष 2017 के अनुसार)
गंधक (Sulfur) कनाडा, संयुक्त राज्य अमेरिका, रूस
नमक (Salt) चीन, संयुक्त राज्य अमेरिका, भारत (वर्ष 2016 के अनुसार)
सुरमा (Antimony) चीन, रूस, बोलीविया, तजाकिस्तान (वर्ष 2016 के अनुसार)
निकिल (Nickel) इंडोनेशिया,फिलीपींस. कनाडा (वर्ष 2017 के अनुसार)
क्रोमाइट (Chromite) दक्षिण अफ्रीका, कजाखस्तान, भारत (वर्ष 2017 के अनुसार)
बेंटोनाइट (Bentonite) संयुक्त राज्य अमेरिका, तुर्की, भारत (वर्ष 2013 के अनुसार)
कोयला (Coal) चीन, भारत, संयुक्त राज्य अमेरिका (वर्ष 2016 के अनुसार)
फेल्सपार (Feldspar) इटली, तुर्की, चीन (वर्ष 2011 के अनुसार)
कैडमियम (Cadmium) चीन, जापान, दक्षिण कोरिया, (वर्ष 2013 के अनुसार)

विश्व के सर्वाधिक खनिज भंडार वाले देशों की सूची:

खनिज का नाम सर्वाधिक खनिज संरक्षण वाले देश
कैडमियम (Cadmium) भारत, चीन, आस्ट्रेलिया
कोबाल्ट (Cobalt) कांगो, आस्ट्रेलिया, क्यूबा
कोयला (Coal) संयुक्त राज्य अमेरिका, रूस, चीन
क्रोमाइट (Chromite) कजाखस्तान, दक्षिण अफ्रीका, भारत
ग्रेफाइट (Graphite) चीन, भारत, मेक्सिको
चांदी (Silver) पेरू, पोलैंड, चिली
जस्ता (Zinc) आस्ट्रेलिया, चीन, पेरू
टंगस्टन (Tungsten) चीन, रूस, संयुक्त राज्य अमेरिका
तांबा या ताम्र (Copper) चिली, पेरू, आस्ट्रेलिया
निकेल (Nickel) आस्ट्रेलिया, न्यू कैल्डोनिया, ब्राजील
पेट्रोलियम (Petroleum) सऊदी अरब, वेनेजुएला, ईरान
प्राकृतिक गैस (Natural Gas) रूस, ईरान, कतर
प्लेटिनम (Platinum) दक्षिण अफ्रीका, रूस, संयुक्त राज्य अमेरिका
बॉक्साइट (Bauxite) गिनी, ऑस्ट्रेलिया, ब्राजील
मैंगनीज (Manganese) दक्षिण अफ्रीका, यूक्रेन, ब्राजील
मैग्नेसाइट (Magnesite) रूस, चीन, उत्तर कोरिया
यूरेनियम (Uranium) ऑस्ट्रेलिया, कजाख्तान, कनाडा
लौह अयस्क (Iron Ores) आस्ट्रेलिया, ब्राजील, रूस
सीसा (Lead) आस्ट्रेलिया, चीन, रूस
सोना (Gold) आस्ट्रेलिया, दक्षिण अफ्रीका, रूस
हीरा (Diamond) कांगो, बोत्सवाना, आस्ट्रेलिया
फेल्सपार (Feldspar) इटली, तुर्की, चीन
बेंटोनाइट (Bentonite) संयुक्त राज्य अमेरिका, तुर्की, भारत
निकिल (Nickel) इंडोनेशिया,फिलीपींस. कनाडा
सुरमा (Antimony) चीन, रूस, बोलीविया, तजाकिस्तान
नमक (Salt) चीन, संयुक्त राज्य अमेरिका, भारत
गंधक (Sulfur) कनाडा, संयुक्त राज्य अमेरिका, रूस
पोटाश (Potash) कनाडा, रूस, बेलारूस
जिप्सम (Gypsum) चीन, संयुक्त राज्य अमेरिका, ईरान
एल्युमीनियम (Aluminum) चीन, रूस, कनाडा
सीमेंट (Cement) चीन, भारत, संयुक्त राज्य अमेरिका
क्रोमियम (Chromium) दक्षिण अफ्रीका, कज़ाखस्तान, तुर्की
प्लेटिनम या प्लैटिनम (Platinum) दक्षिण अफ्रीका, रूस, जिम्बाब्वे
अभ्रक (Asbestos) रूस, चीन, ब्राजील
पारा (Mercury) चीन, मेक्सिको, किर्गिस्तान